در حین انجام پایا ن نامه چه کنیم؟

 در حین انجام پایان‌ نامه

پس از تصویب پروپزال دانشجو وارد مرحلۀ تدوین پایان‌نامه می‌شود. در این مرحله می‌بایست با توجه به آنچه در قالب پیشنهادۀ پژوهش به صورت نظری طرح‌ریزی شده عمل شود. این بخش مهمترین قسمت مسیر کارشناسی ارشد است. فرصت مغتنمی که دانشجو به صورت عملی با پژوهش دست و پنجه نرم می‌کند. این مرحله -یعنی تجربۀ عملی و ملموس یک پژوهش جدی- بزرگترین دستاورد این دوران شمار می‌رود. اما نباید از این فرصت خوب و ارزشمند به سادگی گذشت و ارزش‌های افزوده و فرصت‌‌های یادگیری بسیاری که این مسیر در اختیار می‌گذارد را نادیده گرفت. در ادامه به تعدادی از این فرصت‌ها و آموخته‌ها اشاره می‌شود.

۸.تعهد معنوی به موضوع پژوهش و تقویت توان بحث علمی: با تصویب پروپزال و دست به کار شدن برای انجام پژوهش و طرح آن در مجامع علمی درون‌ رشته، در بسیاری از اوقات نقطه نظرات متناقض و بعضاً بنیان‌افکن به پژوهشگر ارائه می‌شود. گاهی اوقات دانشجو در میانۀ راه دلسرد می‌شود، پایان‌نامه‌اش را کاری عبث، تکراری و بی‌ثمر می‌پندارد و حتی گاهی کار را نیمه‌کاره رها و به سراغ موضوع دیگری می‌رود. وقتی علت را جویا می‌شویم، می بینیم که شخص یا اشخاصی به محض شنیدن عنوان یا موضوع پژوهش، او را به تمسخر گرفته یا تکراری و بیهوده بودن آن را القاء کرده‌اند. در این مواقع، همراهی و دلگرمی استاد راهنما و مشاور نقش بسیار مهم و تعیین‌کننده‌ای دارد. اما در نهایت این دانشجو است که باید از پس مسأله برآید. اگر تعهد و پشتوانۀ فکری و مطالعۀ قوی در فرد وجود نداشته باشد در پیمودن مسیر و پاسخ به منتقدان همیشگی با مشکل مواجه می‌شود. این امر خصوصا در پایان‌نامه هایی که در حوزه های نو و پیشرو انجام شود بیشتر است. از یاد نمی‌برم که روزی نزد یکی از اعضاء محترم هیأت علمی، با شنیدن حوزۀ کاری پایان‌نامه‌ام اساس کار را به زیر سوال برد و گفت چه دلایلی برای انجام این کار دارید؟ این سخن او در ابتدا موجب ناراحتی و اضطراب من شد اما با مرور دوبارۀ هدف و مسألۀ پژوهش با دلایل کافی در مقام پاسخگویی برآمدم. این کار ابعاد و اهمیت حوزۀ پژوهش را روشن و مرا در انجام پژوهش مصمم‌تر کرد. چنین اتفاق‌هایی اتفاقاً موجب تقویت توان بحث علمی و گفتگوی دانش مدارانۀ دانشجو خواهد شد.

۹.نظم‌بخشی و طبقه‌بندی مستندات: در طول مسیر انجام پایان‌نامه که از چند ماه تا چند سال به طول می‌انجامد، فایل‌های متعددی شامل متون فصل‌های مختلف، ویرایش‌ها و اصلاحات گوناگون توسط دانشجو و اساتید راهنما و مشاور تهیه می‌شود. بسیاری اوقات رفت و برگشت چندین و چندبارۀ فایل‌ها میان اساتید و صاحبنظران، دانشجو را دچار سردرگمی می‌کند. این امر خصوصاً در مواقعی که عنوانهای نامشخص مانند Doc، ۰۰۱، sec۱، Copy۱ و... روی فایلها گذاشته شود دردسرساز می‌شود. شاید در نگاه اول، این مسئله ساده و پیش پا افتاده به نظر برسد اما بی توجهی به آن وقت و انرژی زیادی از پژوهشگر می برد و حتی ممکن است منجر به دوباره و چندباره‌کاری بشود. کسی که تجربۀ کافی داشته باشد و به این نکته توجه کند بدون آزمون و خطا و می تواند انبوه فایل‌های موجود را مدیریت کند. برای این کار به توصیۀ استاد راهنمایم، فایلها را با چنین قانون نانوشته‌ای نامگذاری می‌کردیم: تاریخ (بدون فاصله میان اعداد)- نام فرد(پژوهشگر، ویرایشگر)- نام فصل یا بخش مربوطه. بعنوان مثال: ۹۱۰۹۱۲- Pazooki- Questionnaire  . همچنین اگر ویرایشی توسط هر فرد صورت می گرفت که نیاز به بررسی داشت و هنوز تأیید نشده بود (در قالب Track Changes نرم افزار MS Word)، نام فایل به این صورت تغییر می کرد: ۹۱۱۰۰۱- Zabedini ed- Questionnare به این ترتیب فایل‌های مرتبط با یک موضوع به ترتیب تاریخ و با مشخص بودن روند انجام هر کار توسط دانشجو یا استاد راهنما/مشاور مرتب می شدند و با یک مرور ساده روند کارها و یافتن فایل مورد نظر ممکن می‌شد. این رویکرد از همان زمان نهادینه شد و هم اکنون نیز در دیگر مکاتبات و مراودات کاری استفاده می شود و مدیریت و دسترسی به انبوه فایلها را بسیار ساده می کند که برایم یکی از یادگاری‌های ارزشمند آن دوران است.

۱۰.شکیبایی: بارها و بارها پیش آمده که بخشی از کار معطل تأیید یا یک ابراز نظر سادۀ استاد راهنما، مشاور، مشاور آماری یا افرادی که برای روایی و پایایی با آنها مکاتبه می‌شود، است تا انجام بخش بعد امکانپذیر شود. دانشجو مایل است که هرچه زودتر پاسخ بگیرد و کارش انجام شود. اما طرف مقابل ممکن است به دلایل کاری یا شخصی این امکان را نداشته باشد و کار دانشجو مدتی موقف می‌شود. بسیاری از دانشجویان در این موارد عصبانی شده و با تماس‌های مکرر تلفنی، ایمیلی و یا حضوری خواهان تسریع در انجام کار می‌شوند که ممکن است موجب دلخوری یا انجام سطحی و سرسری درخواستشان بشود. گاهی نیز این عدم هماهنگی مشکلات بیشتری به دنبال خواهد داشت. حتماً با پایان‌نامه‌هایی مواجه بوده‌اید که بر سر چنین مسائلی به مشکل برخورده و بعضاً تغییرات بنیادی در چیدمان پایان‌نامه بوجود آمده است و دانشجو مجبور به دوباره‌کاری همراه با فشار عصبی زیاد شود. فلذا بهتر است فرد تمرین کند که به جای تمام واکنش‌های دیگر یک کار کند: "صبوری". دانشجو می‌آموزد که به جای حرص و جوش و نزاع پنهان و آشکار با اساتید دست اندرکار پایان‌نامه و همچنین انتظارهای بیجا، صبر و حوصله به خرج بدهد و در برنامه ریزی خود زمانی را برای "انتظار" در نظر بگیرد تا منجر به تبعات جانبی ناخوشایند نشود. چنین تمرینی می‌تواند در جنبه های دیگر زندگی حرفه‌ای فرد نیز اثربخش باشد.

۱۱.تعامل بین فردی و ارتباطات: بسیاری از دانشجویان هستند که از خیر نقطه نظر کاربران می‌گذرند چرا که حوصلۀ سرو کله زدن و به اصطلاح منت کشیدن افراد را ندارند. شاید شما هم این توصیه که «روش پژوهشی را انتخاب کن که تعامل کمتری با افراد داشته باشی» را شنیده باشید. از سوی دیگر، کاربران نیز چندان تمایلی برای اختصاص بخشی از زمان خود برای ابراز نظر در قالب پرسشنامه ندارند. پژوهشگر در این مواقع باید راه چاره‌ای بیابد تا نتیجه مطلوب حاصل شود. در زمان تکمیل بخشی از داده‌های پایان‌نامه‌ام، حدود یک هفته با فهرستنویسان محترم بخش پردازش و فناوری اطلاعات کتابخانه ملی در ارتباط بودم و ایشان دو مرتبه (در دو مرحله) پرسشنامه‌ای نسبتاً مفصل را تکمیل کردند. می‌دانستم که تکمیل پرسشنامه با توجه به فرصت محدود و مشغلۀ فراوان ایشان کار دشواری است. به پیشنهاد یکی از دوستان هدایای کوچکی تهیه شد تا پس از تکمیل پرسشنامه به این عزیزان تقدیم شود. این کار علاوه بر همکاری بیشتر در تکمیل پرسشنامه‌ها باعث ایجاد دوستی میان ما شد.

۱۲.یادگیری مطالب جنبی: حتما شنیده اید که می گویند فلان جماعت کار نمی کنند مگر زور بالای سرشان باشد. یکی از همان زورهای بسیار ارزشمند الزام های فعالیتهایی است که در قالب پایان‌نامه به دانشجو تحمیل می شود. تسلط بیشتر بر مجموعه آفیس یکی از آنهاست که در خلال تدوین پایان‌نامه با مسائل متعددی بر سر راه پیش می آید آموخته های بسیاری برای دانشجو دارد که یادگیری آن حتی در بسیاری ازکلاسها و کتابها به چنین شکل عملی میسر نخواهد بود. از آن جمله: فصل بندی و صفحه آرایی، تهیه فهرست مندرجات، چک باکس، تهیه اسلاید، مأخذ و پانویس نویسی خودکار، بک آپ گیری. همچنین ویراستاری و حتی آمار مقدماتی برای بیرون کشیدن گلیم خود از آب هم لازم است. جستجوی پیشرفته و حتی چگونگی دست یابی به مقالات غیررایگان از پایگاه ها! نیز مخصوصا در مرحلۀ یافتن موضوع و پیشینۀ پژوهش با تمرین بسیار، نکات ارزشمند و توانمندی زیادی به دانشجو می بخشد.

۱۳.حساس شدن به فعالیتهای جاری رشته: منظور از این حساسیت نوعی رصدگری علمی است. بخشی از این حساسیت در تعیین موضوع پژوهش است که پژوهشگر باید با حساسیت به روند جاری در رشته خود کاستی‌های پژوهشی را شناخته و در پایان‌نامه در صدد رفع آن برآید. همچنین یکی از بخش‌های پایان‌نامه که تا بخش نتیجه‌گیری هم ادامه دارد، تکمیل و به‌روزرسانی پیشینه پژوهش و نگارش فصل ۲ پایان‌نامه است که در آن پژوهشگر جستجوهای لازم را انجام می‌دهد و یافته‌ها را دسته بندی و ارائه می‌کند اما کار به اینجا ختم نمی‌شود. چه بسا در روز دفاع از پژوهش‌هایی که در طول دوران انجام پایان‌نامه به انجام رسیده و از دید پژوهشگر مغفول مانده سوال شود. بنابر این پژوهشگر باید رصدگر مستمر حوزۀ پژوهشی خود باشد و در این مورد، حساسیت به خرج بدهد تا کارهای خوب و همراستا با پژوهش از نظر دور نماند.

۱۴.ارزیابی متون و منابع: دانشجو در طول کار خود با منابع بسیاری در پژوهش رو برو می شود. مطالبی اعم از مقاله علمی پژوهشی تا مصاحبه و یادداشت روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها که هریک ممکن است در بخشی از کار به دانشجو کمک کنند. این که کدام یک از منابع برای کارکرد خاص در طول پژوهش با ارزش است و چگونه می‌توان از آن بهره گرفت را تنها به مدد انجام پژوهشی جدی در قالب پایان‌نامه می‌توان آموخت. بسیاری از مطالبی که در درس مرجع‌شناسی و ارزیابی منابع اطلاعاتی آموزش داده شده به صورت عملی در پایان‌نامه تمرین می‌شود. حتی گاهی لازم است دوباره به منابع مربوط به آن درس رجوع کنیم و بیش از پیش بر آن مسلط شویم تا سره از ناسره تمیز داده شود.

۱۵.محافظت از داشته‌ها: همیشه چند پشتیبان از هر فایل پایان‌نامه خود ذخیره کنید. این توصیه را از کسانی که کار پژوهشی به‌ویژه در بازه‌های زمانی طولانی انجام می‌دهند خواهید شنید. اگر یک بار کل فصل یک تا سه پایان‌نامه‌تان در حمله‌ ناگهانی یک ویروس کله‌گنده در رایانه‌تان روی هوا رفت این پند را کاملاً جدی خواهید گرفت!

۱۶.آشنایی و همکاری با انجمن‌های حرفه‌ای و گروه‌های بحث تخصصی: یکی از مزایای ارزندۀ پایان‌نامه شناخت گروه‌های بحث مرتبط با پژوهش، انجمن‌های علمی و صاحبنظران در حوزه تخصصی است. آشنایی با انجمن‌های حرفه‌ای، افراد سرشناس و صاحبنظر هر حوزه را به شما می‌شناساند، از همایش‌های جدید مطلع می‌شوید و عناوین مجلات و مقالات تازه منتشر شده در آن حوزه را در اختیار خواهید داشت. در ضمن می‌توانید سوالاتی که در طول پژوهش با آنها مواجه می‌شوید را بی‌واسطه از متخصصان یا پژوهشگران دیگر در آن حوزه بپرسید. تجربه نشان داده که در اکثر مواقع بسیار سریع و کامل به سوالات شما پاسخ می دهند. در عین حال می‌توانید جزئیات پژوهش خود را در اختیار آنها بگذارید و بدین ترتیب در فرآیند علمی حوزه کاری خود سهیم شوید.

۱۷.نامه‌نگاری و مکاتبات رسمی: حتما در طول پایان‌نامه به این موقعیت برمی خورید که بخواهید سوالی از استادان بپرسید، پرسشنامه پژوهش را برای روایی و پایایی برای کارشناسان بفرستید، پایان‌نامه را برای بازبینی برای افراد صاحب نظر ارسال کنید یا ... در تمام این موارد لازم است که مکاتبات رسمی و نامه نگاری علمی را به خوبی بشناسید. شیوه این مکاتبات با سبک و سیاقی که برای دوستان و همکلاسی‌ها می‌نوشتید تفاوت دارد. متأسفانه بسیاری از دانشجویان این مورد را رعایت نمی‌کنند که باعث می‌شود پاسخ مطلوبی دریافت نکنند. استفاده از ادبیات شکسته یا بیش از حد صمیمی، استفاده از حروف انگلیسی در زبان فارسی (فینگلیش)، عدم درج موضوع (subject) برای ایمیلها، اشکال تایپی یا املائی و ... از جمله مواردی است که باعث تحقیر و یا حداقل تنزل درجۀ دانشجو (و بعضاً اساتید همکارش) می شود. برخی استادان پیش از آغاز به پژوهش دستنامه‌ای در اختیار دانشجویانشان قرار می‌دهند تا ضمن استفاده از اسلوب تعریف شده و معین برای مکاتبات، اصول بنیادین ارتباط علمی و رسمی را آموخته شود.

۱۸.تمرین مکاتبات بین‌المللی: هرچند بیشتر مکاتبات و مراودات دانشجویان داخلی با اساتید و متخصصان داخلی است اما زمانی که فردی بخواهد پا از حیطۀ داخلی فراتر بگذارد و با جامعه بین‌المللی در ارتباط باشد می بایست اصول این تعاملات را بیاموزد. شناخت اصطلاحات و واژگان مناسب، شیوه پیگیری، ساختار نامۀ‌الکترونیکی و ... موارد مرتبط با این مورد را شامل می‌شوند. به تجربه دریافته‌ام که غالب متخصصان خارجی درصورت رعایت این نکات در مکاتبات علمی، جامع و سلیس و فوری به ایمیلهای خود پاسخ می‌دهند (بعضا بسیار سریعتر از اساتید و متخصصان داخلی) و بدون درنظر گرفتن جایگاه و سطح تحصیلات دانشجو، به انجام هرچه بهتر پژوهش کمک خواهند کرد.

۱۹.مهار خودمحوری و تمرین تعامل: یکی از تفاوت‌های اساسی پایان‌نامه با پژوهش‌های دیگر، تعدد افرادی است که با هم همکاری می‌کنند. استادان راهنما، مشاور، مدیر گروه از بدو پژوهش و استاد (ان) داور و ناظر (ان) گروه در مراحل بعدی با دانشجو در ارتباط خواهند بود. ارتباط با این افراد آنهم در مدت زمانی نسبتاً طولانی، از یک سو تمرینی برای ارتباط رسمی و در عین حال دوستانه با اساتید است و از سوی دیگر ملزومات، تعهدات و سختی‌های خاص خود را دارد. به تجربۀ برخی از همکلاسی‌هایم، ناهماهنگی استاد راهنما با مشاور یا دانشجو با یکی از اساتید و یا اساتید با مدیر گروه و... مشکلات زیادی را به وجود آورد که حتی بعضی دانشجویان پایان‌نامه را نیمه‌کاره رها کرده و یا مجبور به تغییر اساتید همکار خود شده‌اند. دانشجو با مهار خود محوری، خودبینی، لجاجت و بهره‌گیری از تجربۀ اساتید همراه، از این چالش‌ها در امان خواهد بود.

۲۰.شناخت اصول اخلاق علمی و حق مؤلف: استناد به آثار دیگران در نوشته‌های علمی اصلی اساسی است و یکی از زمینه‌های اصلی در ارزیابی روند پژوهش به حساب می‌آید انطباق استنادهای درون متنی با فهرست مأخذ نیز یکی از اصلی‌ترین دستاویزهای داوران در جلسۀ دفاع است. یک فرد تا خودش پژوهشی جدی (مثل پایان‌نامه) انجام نداده باشد و زحمات آن را درک نکرده باشد آنچنان که باید به اهمیت حق مولف واقف نخواهد شد. رعایت حق مولف و استناددهی یک اصل و قانون در نگارش محسوب می‌شود. هر جمله و هر خط درج شده در پایان‌نامه مورد ارزیابی قرار می‌گیرد تا مشخص شود از اصالت برخوردار باشد و در صورت هر ادعا، به منبع آن اشاره شود. از این رو دانشجو در می یابد که خوب نوشتن اگرچه لازم است اما کافی نیست. این نکته حتی در درج گویه‌های پرسشنامه، برداشت ذهنی از یک متن و نتیجه‌گیری از مباحث نیز باید مد نظر گرفته گیرد و حق افراد در نوشته ادا شود. یکی از وظایف استاد راهنما و مشاور یادآور شدن و نهادینه کردن حق مولف و یکی از بزرگترین دستاوردهای پایان‌نامه، دریافت اهمیت و رعایت اخلاق پژوهش است.

۲۱.عمق‌بخشی در عین وسعت‌نگری: تا پیش از پایان‌نامه ارزیابی خاصی بر مطالب خوانده شده صورت نمی‌گیرد. تکلیف کلاسی غالباً توسط استاد مربوطه ارزیابی می‌شود و غالباً از دریچۀ نگاه یک داور به آن نگریسته نمی‌شود. در پایان‌نامه اما فرد موظف است که هم خوب بخواند و چیزی را از قلم نیاندازد و به صورت گسترده و جامع مطالعه کند. از سوی دیگر، بایستی از آنچه خوانده شده به خوبی استفاده کند پس آن را تحلیلی و عمیق می‌خواند. زمانی که در فصل ۵، میان یافته‌ها و پژوهش‌های پیشین که در فصل ۲ اشاره شده پیوند برقرار می‌شود این توانمندی به وضوح دیده می‌شود. هرچه فرد عمیق‌تر و گسترده‌تر (جامع و مانع) مطالعه کند در نگارش فصل ۵ و استنتاج نهایی از نتایج پژوهش خود موفق‌تر خواهد بود.

۲۲.تمرین نویسندگی: هر پایان‌نامه هرچقدر هم کمّی و سرشار از آمار و عدد و رقم باشد، بی نیاز از استنباط، بسط، توضیح و مهارت «نویسندگی» نیست. به قول یکی از دوستان، یافته‌های علمی و بن‌مایۀ پژوهش مانند مواد اصلی (مثلا گوشت و پیاز و سبزی) غذاست اما دارا بودن فن نوشتن و قلم توانا مانند نمک و فلفل و چاشنی و ادویه جات غذاست که بدون آن، غذا طعم و مزۀ مطبوع نخواهد داشت. همانطور که پیشتر گفته شد، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در واقع تمرین عملی و جدی پژوهش است. تمرینی ساختارمند زیر نظر حداقل دو نفر از اساتید که موظف به همکاری و همیاری دانشجو هستند. بسط و توضیحات جامع و مانع، لزوم تحلیل یافته‌های نتایج، لزوم ارائۀ حرفهای «خود» به جای «دیگران» در فصل پنج از جمله عوامل کاستن از ترس و تمرین نگارش به صورت جدی و اصولی است.

۲۳.پرسش بی قید و شرط: در انجام پایان‌نامه حداقل دو نفر در قالب استاد راهنما و مشاور همراه دانشجو هستند. این دو نفر اساساً موظف به همراهی دانشجوی در انجام پژوهش هستند و دانشجو می تواند هرگونه سوال خود در فرایند پژوهش را با آنها در میان بگذارد. بسیاری از اوقات سوالات ذهنی دانشجو، خیلی خام و سطح پایین است. سوالاتی که جز در قالب پایان‌نامه ممکن است خود دانشجو هم خجالت بکشد که آن را بپرسد یا استادها به علت نشناختن دانشجو یا بدیهی دانستن موضوع از پاسخ به آن صرفنظر کنند. دوران پایان‌نامه، مجال دانش‌جویی و سوال بدون ترس است که فرصت بسیار مغتنمی است.

۲۴.کنترل قبض و بسط ذهن: غالب افرادی که دست به نگارش پایان‌نامه می‌زنند در زمان‌(ها)یی دچار قبض و بسط ذهن می‌شوند. به عبارت دیگر، گاهی فوران ایده و فکر دست می‌دهد که در مواردی نویسنده را به شاخه‌های دیگر و پژوهش‌های متعدد و بیشتر می‌کشاند (و حتی از مسیر اصلی منحرف می‌نماید) و گاه ذهن، به کویری تشنه و بی آب و علف تبدیل می‌شود که هیچ از آن نمی‌تراود. چه بسا دانشجو از پایان‌نامه و پژوهش و تحصیل دست بکشد و راه و سوی دیگری در پیش گیرد. در غالب این موارد استاد راهنما و مشاور دلسوز و کارکشته، به کمک دانشجو می‌آیند و او را از ورطۀ خطر می‌رهانند. گذر از این مراحل دانشجو را پخته و آبدیده می‌کند و توانایی مدیریت ذهن، اندیشه و زمان و اوضاع را به او می‌بخشد.

 انجام پایان نامه در  تمامی مقاطع